Prawa autorskie są bardzo często związane z pracami wykonywanymi w ramach umowy o dzieło. Grafiki, teksty, zdjęcia, filmy i wiele innych dzieł kwalifikują się na przekazanie praw autorskich – co nierzadko wiąże się ze zmniejszeniem wymiaru zaliczki na podatek dochodowy. Prawa autorskie i związane z nimi prawa pokrewne to w rzeczywistości spory dział prawny, który pozostaje przedmiotem naukowego i praktycznego zainteresowania zarówno prawników, jak i twórców. Aby pomóc zorientować się, dlaczego prawa autorskie są istotne oraz jak używać ich mądrze, przygotowaliśmy krótki poradnik.
Co to są prawa autorskie?
Prawo autorskie to zespół uprawnień, które przysługują twórcy utworu. Należą do nich między innymi prawo do uznania autorstwa utworu, decydowaniu o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności, a także prawo do korzystania z utworu i czerpania korzyści majątkowych.
Zespół tych zagadnień reguluje Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 roku. Dzieli ona ogół praw autorskich na dwa podstawowe typy: osobiste prawa autorskie i autorskie prawa majątkowe. Każde z nich daje inne uprawnienia i każde regulowane jest w ustawie odrębnymi przepisami. Charakter tego rozróżnienia jest jednak w dużym stopniu umowny, ponieważ prawa osobiste i prawa majątkowe uzupełniają się wzajemnie, chroniąc różne aspekty tego samego utworu.
Zanim przejdziemy do różnic praw osobistych i praw majątkowych, oraz uprawnień, jakie dają freelancerom we współpracy z klientami, warto zająć się ich przedmiotem: utworem.
Co chronią prawa autorskie czyli co to jest utwór?
Nie sposób omówić działania praw autorskich bez sprecyzowania, czym jest chroniony przez nie utwór. Według artykułu 1 ustawy o prawie autorskim utwór to każdy przejaw działalności twórczej człowieka, o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.
W tym miejscu należy zwrócić uwagę na dwie rzeczy. Po pierwsze – utwór musi mieć indywidualny, autorski, oryginalny charakter. Warto o tym pamiętać zwłaszcza w kontekście możliwości przekazania autorskich praw majątkowych, które omawiamy niżej.
Po drugie zaś prawo autorskie chroni wszystkie utwory o wspomnianym charakterze, niezależnie od tego, czy mają postać fizyczną czy cyfrową, z użyciem jakiego medium zostały wykonane i wreszcie od tego, jaka jest ich wartość artystyczna lub czy powstały na zamówienie konkretnego klienta, czy z potrzeby twórczej autora.
Przedmiotem prawa autorskiego w szczególności są utwory:
wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
plastyczne;
fotograficzne;
lutnicze;
wzornictwa przemysłowego;
architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
muzyczne i słowno-muzyczne;
sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
audiowizualne (w tym filmowe).
Katalog prac pozostaje otwarty, co oznacza, że utworami mogą być także inne prace poza wymienionymi, które spełnią warunek klasyfikowania jako utwór.
Szczególnym typem utworu jest opracowanie – na przykład interpretacja utworu muzycznego lub jego aranżacja, zbiory, antologie i opracowania tekstów czy inscenizacja dramatu. Chociaż wykorzystują one już istniejące utwory, same również klasyfikują się jako utwory i podlegają ochronie prawa autorskiego pod warunkiem, że przyjęty dobór, układ albo zestawienie mają oryginalny, twórczy charakter.
Co nie jest utworem?
Oprócz określenia, co jest utworem w myśl prawa autorskiego, ustawa reguluje również, czego nie uznaje się za utwór w jego rozumieniu. Są to prace, do których prawa autorskie mogłyby utrudnić dostęp lub zablokować przepływ informacji. Zalicza się do nich:
odkrycia naukowe
idee i pomysły
metody i zasady działania
procedury
koncepcje matematyczne
akty normatywne lub ich urzędowe projekty
urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole
opublikowane opisy patentowe lub ochronne
proste informacje prasowe, slogany reklamowe
Utwór pracowniczy a prawa autorskie
Wyjątkową sytuacją jest również stworzenie autorskiego utworu, jeśli odbywa się na podstawie umowy o pracę, niezależnie od jej wymiaru (pełen etat lub jego część). W takiej sytuacji pracodawca automatycznie nabywa autorskie prawa majątkowe do utworu, w granicach wynikających z celu zawartej umowy o pracę, zakresu obowiązków pracowniczych i zgodnego zamiaru obu stron.
Warto podkreślić, że takie nabycie ma miejsce tylko i wyłącznie w przypadku umowy o pracę. Nie dotyczy zatem freelancerów pracujących z klientami na podstawie umów cywilnoprawnych (o dzieło, zlecenia), umów o współpracę lub samozatrudnionych freelancerów prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą.
Kiedy prawa autorskie zaczynają chronić utwór?
Ważną cechą prawa autorskiego jest również to, że nie musisz wykonywać żadnych dodatkowych czynności prawnych, aby je uzyskać. Prawa autorskie „z automatu” chronią Twoje dzieło od momentu jego ustalenia (czyli przybrania rozpoznawalnej formy), również w formie nieukończonej.
Aby korzystać z praw autorskich nie musisz rejestrować, zgłaszać ani zastrzegać w żadnym urzędzie. Oznacza to, że nie musisz również umieszczać not „all rights reserved” ani „copyright” (©), aby Twój utwór był chroniony.
Autorskie prawa osobiste
Pierwszym z praw autorskich, jakie omówimy, są osobiste prawa autorskie. Najprościej mówiąc regulują one stosunek twórcy i powstałego utworu – w pewien sposób podkreślają więź twórcy z dziełem i mówią o jego intelektualnym związku z utworem.
Do głównych zakresów osobistego prawa autorskiego należy:
prawo do autorstwa utworu
prawo do integralności utworu, w tym nienaruszalności treści i formy utworu
prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności
Twoim najważniejszym prawem jako twórcy jest prawo do autorstwa utworu. W praktyce sprawia to, że masz prawo do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem – albo do udostępnienia go anonimowo. Decyzja o ujawnienia autorstwa utworu należy do Ciebie.
Co więcej, jeśli ktokolwiek podpisze Twój utwór swoimi danymi, naruszy Twoje autorskie prawa osobiste. Ich naruszenie to również publikowanie i rozpowszechnianie utworu jako anonimowego, a więc zatajenie autorstwa utworu.
Drugie ważne prawo autora to prawo do integralności utworu – wraz z nim przysługuje Ci prawo do nienaruszalności treści i formy utworu. Oznacza to, że nawet jeśli Twój klient nabywa prawa autorskie majątkowe, nie ma prawa do zmiany projektu, np. formy utworu, bez Twojej zgody. Jeśli więc stworzysz logo lub napiszesz e-booka, dział marketingu firmy nie może dowolnie przerysować sobie znaku graficznego lub przepisać części książki.
Kolejnym z autorskich praw osobistych jest prawo do decyzji o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności. Tylko do Ciebie należy decyzja, czy stworzony utwór rozpowszechnisz i w jaki sposób – napisany tekst możesz schować do szuflady, opublikować na blogu lub przesłać do wydawnictwa, ale nikt nie może zdecydować o tym bez Twojej woli.
W kontekście freelancingu pierwszym udostępnieniem będzie przekazanie wykonanego projektu klientowi – tu w grę wchodzą także ustalenia umowy, w oparciu o którą realizujesz zlecenie, ale w dalszym ciągu nikt bez Twojej wiedzy i zgody nie może np. przesłać dzieła do konkurencyjnej firmy.
Innym prawem będzie prawo autora do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Sprawia ono, że twórca powinien mieć możliwość skontrolowania i sprawdzenia, czy utwór jest udostępniany w postaci, którą zaakceptował.
Ustawa nie wymienia kilku innych praw twórcy, które wynikają z powyższych. Należą do nich prawo sprzeciwu wobec zniszczenia dzieła plastycznego, możliwość wycofania dzieła z obiegu i dostęp do utworu znajdującego się u nabywcy.
Charakter osobistych praw autorskich
Autorskie prawa osobiste są bezterminowe i niezbywalne. Oznacza to, że więź twórcy z utworem nie wygasa nigdy, dlatego nie możesz opublikować np. „Małego księcia” pod swoim imieniem i nazwiskiem – takie zachowanie stanowi ich naruszenie, znane jako plagiat. Dotyczy to również prac, w których nazwisko twórcy nie jest znane.
Autorskich praw osobistych nie możesz również sprzedać lub przekazać na mocy ustawy innej osobie tak, jak dzieje się to w przypadku autorskich praw majątkowych – klient, nabywając prawo do czerpania korzyści finansowych z dystrybucji lub kopiowania utworu, nie ma prawa do przypisywania sobie autorstwa utworu lub ingerowania w dzieło.
Jeśli klientowi zależy na tym, aby Twój utwór publikowany był np. pod nazwą firmy lub z pominięciem autorstwa (co może być kłopotliwe np. w przypadku firmowych e-booków), możecie zawrzeć osobną umowę, w której zobowiążesz się do niewykonywania osobistych praw autorskich wobec klienta i określisz np. zasady wprowadzania zmian lub zastrzeżesz sobie prawo do ich akceptacji. W tej sytuacji jednak autorskie prawa osobiste pozostają przy Tobie jako niezbywalne.
Autorskie prawa majątkowe
Według ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (artykuł 17) „twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu”.
Ten artykuł określa naturę autorskich praw majątkowych: Twojego prawa do czerpania korzyści majątkowych ze sprzedaży, udostępniania, powielania czy wykonywania utworu. Ograniczeniem jest tu jedynie prawo do cytatu oraz do tzw. dozwolonego użytku, czyli korzystanie z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego.
Prawa autorskie majątkowe od autorskich praw osobistych różni ograniczenie czasu i zbywalność.
Wiesz już, że autorskich praw osobistych nie możesz sprzedać i że przysługują Ci bezterminowo. Autorskie prawa majątkowe są z kolei ograniczone w czasie – na pewno zauważyłeś, że w wolnym dostępie stopniowo pojawiają się nowe utwory, np. powieści. Wynika to właśnie z czasowego ograniczenia ich trwania: autorskie prawa majątkowe gasną po 70 latach od śmierci twórcy lub daty pierwszego rozpowszechnienia utworu.
Majątkowe prawa autorskie są również zbywalne, co oznacza, że możesz przenieść je na inną osobę lub podmiot, np. zamawiającego pracę klienta. Może się to odbyć na kilka sposobów.
na podstawie protokołu przeniesienia praw autorskich np. w obrębie umowy o dzieło
na podstawie udzielenia licencji w obrębie umowy o dzieło
na podstawie zawartej umowy licencyjnej
Prawa pokrewne
Aby zakończyć omówienie praw autorskich należy wspomnieć jeszcze, czym są prawa pokrewne, o których również mówi ustawa.
Prawa pokrewne określają, że pod ochroną pozostaje każde wykonanie artystyczne utworu lub dzieła sztuki ludowej, niezależnie od jego wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Z kategorii tej wyłączone są występy artystów cyrkowych oraz artystów varietes. Podstawą do oceny, czy wykonanie jest chronione na mocy praw pokrewnych jest to, czy polega na interpretacji utworów – jeśli go brakuje, wykonanie nie jest uznane za artystyczne, a tym samym nie podlega ochronie.
Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku opracowania cudzego utworu, które stanowi twórczą ingerencję – taka praca stanowi odrębny utwór, ale prawo do niego jest skonstruowane jako prawo zależne od utworu macierzystego.
Prawa pokrewne dotyczą również:
pierwszego utrwalenia warstwy dźwiękowej wykonywanego utworu (fonogram)
utrwalenie sekwencji ruchomych obrazów z dźwiękiem lub bez (wideogram)
prawa do nadań programu radiowego lub telewizyjnego
prawa do pierwszego wydania, przysługujące wydawcy, jeśli wydane dzieło nie było rozpowszechniane za życia twórcy, a czas jego ochrony minął
prawa do wydań krytycznych i wydań naukowych
Przekazanie majątkowych praw autorskich
Z punktu widzenia freelancera najistotniejsze wśród praw autorskich i praw pokrewnych są autorskie prawa majątkowe i uprawnienia, jakie dają twórcy w zakresie czerpania korzyści z utworu.
W trakcie realizacji zleceń dla klientów spotkasz się z dwoma rodzajami dysponowania prawami majątkowymi, o których już wspominaliśmy: z przekazaniem praw autorskich lub z udzieleniem licencji.
Umowa przeniesienia praw autorskich
Charakteryzuje się tym, że przenosisz wszystkie autorskie prawa majątkowe na wszystkich polach eksploatacji na ich nabywcę (Twojego klienta). Od momentu przeniesienia praw tracisz możliwość dalszej odsprzedaży utworu, jego wypożyczania lub powielania w celu osiągnięcia korzyści materialnych.
Przeniesienie praw autorskich najczęściej pojawia się w kontekście umowy o dzieło. Korzyści, jakie freelancer traci przekazując autorskie prawa majątkowe, rekompensuje wyższy koszt uzyskania przychodu, który z kolei wpływa na obniżenie podatku dochodowego.
Umowa licencyjna
Nazywana jest także umową o korzystanie z utworu i uprawnia licencjobiorcę do korzystania z utworu na wskazanych polach eksploatacji, w określonym czasie i na określonym terytorium.
Warto zauważyć, że udzielnie licencji nie musi oznaczać dla autora całkowitego zrzeczenia się i przekazania praw do korzyści majątkowych z powstałego utworu. Warunki, na jakich możesz dalej rozpowszechniać utwór, regulują rodzaj zawartej umowy licencyjnej.
Jeśli decydujesz się na licencję wyłączną, przyznajesz licencjobiorcy wyłączne prawo do eksploatacji utworu, ale tylko na określony czas. Kiedy licencja wyłączna wygaśnie, odzyskujesz pełne prawo do dysponowania utworem.
Licencja niewyłączona umożliwia korzystanie z tego samego utworu w tym samym czasie i na tych samych polach eksploatacji różnym podmiotom.
Jak przekazać majątkowe prawa autorskie?
Aby przekazać autorskie prawa majątkowe należy spisać umowę licencyjną lub umowę przekazania praw autorskich. W przypadku przekazania praw autorskich w umowie o dzieło tę ostatnią może zastąpić protokół, dołączony do umowy o dzieło.
Niezależnie od wybranej umowy, musi ona zostać spisana – inaczej przekazanie praw będzie nieskuteczne, a umowa nieważna.
Oba typy umów muszą zawierać kilka elementów:
przedmiot umowy, czyli utwór, do jakiego prawa są przekazywane lub udzielana licencja
pola eksploatacji w przypadku licencji
czas trwania umowy, szczególnie w przypadku licencji
wysokość wynagrodzenia – w przypadku licencji twórcy przysługuje odrębne wynagrodzenie za eksploatację na każdym odrębnym polu.
Jeśli przekazujesz prawa autorskie majątkowe nieodpłatnie, wymaga to zaznaczenia w umowie. Podobnie jeśli wynagrodzenie dla twórcy ma być wspólne dla przeniesienia praw autorskich na wszystkich polach eksploatacji, również powinno to zostać wyraźnie zaznaczone w umowie.
Konsekwencje przekazania praw majątkowych
Prawnie uznaje się, że stworzenie utworu pociąga za sobą określone wydatki i może wiązać się z określonymi nakładami ze strony twórcy. Ustawodawca uwzględnił to w ustawie, wprowadzając pojęcie kosztów uzyskania przychodu.
Niezależnie od faktycznie poniesionych nakładów ustawodawca dla osób fizycznych określił go na stałym poziomie 20% wartości utworu. Kiedy jednak przekazujesz autorskie prawa majątkowe klientowi, Twój koszt uzyskania przychodu rośnie do 50%.
Oznacza to, że kiedy wykonujesz utwór (dzieło) w oparciu o umowę o dzieło, 20% lub 50% Twojego wynagrodzenia (wartości dzieła) jest zwolnione z podatku. Wysokość podatku dochodowego oblicza się więc na podstawie 80% lub połowy wartości Twojego wynagrodzenia.
Prawo to ma zastosowanie tylko w przypadku umowy o dzieło – w umowie zlecenia koszt uzyskania przychodu niezależnie od przekazania praw autorskich pozostaje na poziomie 20%.
Dla samozatrudnionych freelancerów, którzy prowadzą jednoosobowe działalności gospodarcze, stały koszt uzyskania przychodu nie ma zastosowania. Od podatku odpiszą tylko wydatki faktycznie poniesione w związku z realizacją pracy. Tu warto zaznaczyć, że freelancing rzadko wiąże się z wysokimi kosztami, dlatego umowa cywilno-prawna, jak umowa o dzieło, finansowo często jest dla freelancera najbardziej korzystnym rozwiązaniem.
Do jakich prac można przekazać majątkowe prawa autorskie i uzyskać KUP 50%?
Na mocy ustawy prawa majątkowe przysługują wszystkim utworom stworzonym przez człowieka, które mają oryginalny, autorski i unikatowy charakter – z wyłączeniem takich prac, jak odkrycia naukowe, akty prawne czy krótkie notki prasowe, jakie omawialiśmy wyżej.
Ustawa o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych precyzuje jednak, w jakich rodzajach prac przeniesieniu praw towarzyszy podniesienie kosztów uzyskania przychodu do 50%. Stosuje się do następujących działalności:
działalności twórczej w zakresie architektury, architektury wnętrz, architektury krajobrazu, urbanistyki, literatury pięknej, sztuk plastycznych, muzyki, fotografiki, twórczości audiowizualnej, programów komputerowych, choreografii, lutnictwa artystycznego, sztuki ludowej oraz dziennikarstwa
działalności badawczo-rozwojowej oraz naukowo-dydaktycznej
działalności artystycznej w dziedzinie sztuki aktorskiej i estradowej, reżyserii teatralnej i estradowej, sztuki tanecznej i cyrkowej oraz w dziedzinie dyrygentury, wokalistyki, instrumentalistyki, kostiumografii, scenografii
działalności w dziedzinie produkcji audiowizualnej reżyserów, scenarzystów, operatorów obrazu i dźwięku, montażystów, kaskaderów
działalności publicystycznej.
Kiedy nie możesz przekazać praw autorskich i uzyskać wyższego KUP?
Powyższy zapis oznacza, że z wyższych kosztów uzyskania przychodu przy przekazaniu majątkowych praw autorskich nie skorzystają copywriterzy (jeśli tekst nie ukazuje się w publikacji opatrzonej numerem ISSN), autorzy tekstów SEO i tłumacze specjalizujący się w tekstach prawnych, w których w grę nie wchodzi wartość artystyczna tłumaczenia.
Nawet jeśli wspomniany twórca przekaże prawa majątkowe do powstałego utworu, jego koszt uzyskania przychodu w umowie o dzieło pozostanie na tym samym poziomie 20%.
Ograniczenie dotyczące przeniesienia praw autorskich dotyczy z kolei takich działań, jak przygotowanie materiałów edukacyjnych i przeprowadzenie wykładów. Ponieważ ochronie z tytułu praw autorskich nie podlegają odkrycia naukowe, możesz skorzystać z przeniesienia praw majątkowych jedynie do autorskiego, indywidualnego sposobu przedstawienia treści lub jej prezentacji w ramach wykładu.
Analogicznie można rozpatrywać przygotowanie podręcznika szkolnego: zawarte w nim informacje naukowe nie są przedmiotem ochrony prawa autorskiego, ale już sposób ich opisania, zilustrowania czy sam układ graficzny mogą podlegać ochronie jako dzieło o unikatowym charakterze.
Podsumowanie
Przedmiot prawa autorskiego to zatem ochrona relacji twórcy i jego dzieła oraz regulowanie jego uprawnień do korzystania z utworu.
Prawa osobiste koncentrują się na wspomnianej relacji twórcy i utworu. Dają między innymi prawo do autorstwa, prawo do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem (jeśli autor ujawnił swoją tożsamość – jeśli nie, przypisanie sobie autorstwa anonimowej pracy jest plagiatem), wreszcie decyzję co do sposobu i daty rozpowszechnienia utworu oraz prawo do nienaruszalności treści i formy utworu.
Autorskie prawo majątkowe zabezpiecza z kolei możliwość czerpania korzyści majątkowych z rozpowszechnienia utworu, jego kopiowania, eksploatowania na dowolnym polu czy wreszcie dalszej sprzedaży. Inaczej niż autorskie prawa osobiste, majątkowe są ograniczone w czasie – wygasają po 70 latach od śmierci twórcy lub daty pierwszego rozpowszechnienia. Autorskie prawa majątkowe przysługują twórcy lub podmiotowi, na które je przeniósł lub któremu udzielił na nie licencji.
Zdjęcie autorstwa Karolina Grabowska z Pexels
